در روند مراقبت از بيماران ديابتی رعايت چندين نكته برای كنترل ديابت و عوارض ناشی از آن لازم است. تغذيه سالم و ورزش كردن بسيار برای بيماران ديابتی مفيد است و می‌تواند سلامت كلی بدن فرد را ارتقا دهد، به كنترل قند خون كمک كند و عوارض ناشی از ديابت را كاهش دهد.
ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی به فرد مبتلا به ديابت، ر‍ژ‍يم غذايی مناسب و برنامه‌ی ورزشی مطلوب را پيشنهاد می‌دهند. اين كار به فرد كمک می‌كند به طور ايمن و به تدريج، سطح فعاليت جسمی خود را بالا ببرد و بتواند در طول زمان به برنامه پايبند باقی بماند. برنامه غذايی و ورزشی بيمار بايد مطابق با ساير بيماری‌ها و محدوديت‌های جسمی فرد در نظر گرفته شود. بنابراين ممكن است لازم باشد برای داشتن برنامه غذايی سالم و مورد علاقه بيمار، به متخصص تغذيه مراجعه شود.
غذاهای سالم و كم كالری
از جمله موارد لازم برای مراقبت از بيماران ديابتی ، كنترل قند خون است. برای اين كار لازم است بيمار تعداد و مقدار كالری مصرفی روزانه‌ی خود را بداند. البته بايد توجه داشت كه احساس رضايت فرد از طعم غذا هم مهم است. در اين جا به چند نكته درباره رژیم غذایی مناسب و سالم در بیماران دیابتی اشاره می‌شود:
- حجم غذای مصرفی در هر وعده غذایی را کم کنید. اگر به رستوران می‌روید، غذای خود را با فرد دیگری شریک شوید یا باقی غذای خود را به خانه بیاورید تا روز بعد آن را میل کنید.
- به جای آرد سفید، غلات، نان و پاستای سبوس‌دار بخورید. برنج قهوه‌ای را جایگزین برنج سفید و سیب زمینی شیرین را جایگزین سیب زمینی سفید کنید.
- بسته بندی روی محصولاتی مثل کورن‌فلکس، نان و پاستا را بخوانید. محصولاتی که حاوی حداقل سه گرم یا بیشتر فیبر به ازای هر وعده است را بخرید.
- انواع میوه‌ها و سبزیجاتی که رنگ روشن و کالری کمی دارند مصرف کنید. روزانه 6 تا 9 واحد میوه و سبزیجات بخورید. از جمله میوه‌ها و سبزیجات مناسب شامل سبزیجات با برگ پهن (مانند اسفناج، برگ چغندر، كلم برگ، كلم خردل چينی، كاهوی سبز يا قرمز)، كلم بروكلی، كلم راپينی، فلفل قرمز، هويج، توت، گيلاس، سيب، گلابی و مركبات است.
- به جای آبميوه‌ها، نوشيدنی‌های غيرالكلی يا ديگر نوشيدنی‌ها، آب و چای غيرشيرين بنوشيد.
- از خوردن غذاهای فراوری شده يا آماده پرهيز كنيد. این غذاها معمولاً سرشار از چربی و کالری و سدیم و نیز حاوی مواد افزودنی مثل چربی‌های ترانس و شربت ذرت غنی از فروکتوز هستند.
- در رستوران‌های فست‌فود، غذاهای سالادی با سس کم چرب سفارش دهید. در رستوران‌های خانوادگی، مرغ، ماهی یا گوشت قرمز کباب شده به همراه سبزیجات بخارپز را به عنوان غذای اصلی سفارش دهید. از خوردن سس‌های خامه‌ای، پنیری و کره‌ای بپرهیزید و روی سالاد خود روغن زیتون و سرکه بریزید.
- مقدار مصرف نوشیدنی‌های الکلی را کاهش دهید.
- کمتر از 20-35 درصد از کالری مصرف روزانه شما باید حاوی چربی باشد. چربی‌های سالم در غذاهایی مانند غلات سبوس‌دار، آووکادو، گردو، فندق، تخمه آفتاب‌گردان، کره بادام زمینی و ماهی‌های روغنی (سالمون، ساردین، ماهی خال‌خالی، شاه ماهی و قزل‌آلا) وجود دارد.
- از روغن زیتون و روغن کانولا برای آشپزی و روی سالاد استفاده کنید.
- غذاهای سرشار از پروتئین مانند تخم مرغ، لبنیات کم چرب، گوشت قرمز کم چرب، مرغ، ماهی، حبوبات و مغزها را مصرف کنید.
- رژیم غذایی شما باید غنی از فیبرها و ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم باشد.
- دسرها و مواد غذایی شیرین را تنها در مناسبت‌های خاص بخورید. از میوه‌های کنسرو شده‌ای که در آب میوه‌ی طبیعی فراوری شده‌اند به جای آن‌هایی که در شربت‌های قندی تهیه شده‌اند، استفاده کنید.
ورزش کردن
تحرک و ورزش برای مراقبت از بیماران مبتلا به دیابت از طریق کاهش وزن و کنترل قند خون، مؤثر است. حتی میزان اندکی افزایش فعالیت جسمی، بسیار کمک کننده است.
افراد پیش دیابتی و دیابتی باید حداقل سه بار در هفته و هر بار به مدت 20 تا 30 دقیقه ورزش کنند. اگر فرد دیابتی از نظر جسمی این توانایی را دارد، می‌تواند برای به دست آوردن تأثیرات بیشتر ناشی از ورزش، اغلب روزهای هفته 20 تا 30 دقیقه ورزش کند.
فعالیت‌هایی مانند کشاورزی و نظافت خانه هم اگر باعث افزایش ضربان قلب و افزایش تعریق شوند، نوعی ورزش به حساب می‌آیند. پیاده‌روی، شنا، ایروبیک در آب هم از جمله ورزش‌های مناسب برای مراقبت از بیماران دیابتی هستند.
در صورتی که ورزش کردن همراه با دوستان و به صورت گروهی انجام شود، بسیار برای فرد لذت‌بخش خواهد بود. کلاس‌های ورزشی در جاهای مختلف وجود دارند. مربی ورزشی هم به بیمار دیابتی کمک می‌کند تا از بروز آسیب پیشگیری کند و حرکات ورزشی را متناسب با محدودیت‌های جسمی فرد اصلاح نماید.
آگاهی بخشی درباره بیماری دیابت و نحوه کنترل فردی
افراد دیابتی سالانه یک بار به مشاور دیابت خود مراجعه می‌کنند. این فرد به بیمار یاد می‌دهد که چگونه دیابت خود را کنترل کند و کمک می‌کند برنامه‌ی مناسبی برای رسیدگی و کنترل شخصی دیابت تنظیم کند.
نکته حائز اهمیت این است که فرد بیمار باید همه چیزهایی که برای کنترل دیابت لازم است انجام دهد، بداند. بنابراین، فرد باید با مشاور دیابت احساس راحتی کند و تمامی سؤالات خود را در زمینه دیابت بپرسد و اطمینان حاصل کند که جواب تمامی پرسش‌هایش را متوجه شده است و هر جا متوجه نشد مجدداً سؤال بپرسد.
اگر خود بیمار توانایی کافی برای درک این اطلاعات را ندارد، اعضای خانواده یا پرستار فرد هم باید آموزش‌های لازم را دریافت کنند و به کنترل دیابت بیمار کمک نمایند. در صورتی که بیمار مبتلا به دیابت سن بالایی دارد و دچار اختلالات ذهنی شده یا به طور قابل ملاحظه‌ای ناتوان شده است، پرستار مراقبت کننده از بیمار مسئول رسیدگی به برنامه کنترل دیابت خواهد بود و باید در این زمینه به طور کامل آموزش ببیند.
روش های مراقبت و کنترل بیماری دیابت
ممکن است علی‌رغم تلاش‌های فراوان برای کنترل دیابت، بیمار همچنان مشکلاتی را تجربه کند. در صورتی که بیمار هر یک از علائم زیر را تجربه می‌کند، باید به پزشک مراجعه نماید.
قند خون بسیار بالا
این عارضه شایع نیست اما بسیار خطرناک است و اغلب در افراد دیابتی مسن اتفاق می‌افتد. جهش و افزایش شدید گلوکز خون می‌تواند به دلیل یک بیماری ناگهانی، به خصوص عفونت‌ها یا مصرف داروهای خاص رخ دهد. علائم زیر ممکن است ناشی از قند بسیار بالا باشد:
- ضعف جسمی
- کمبود انرژی
- بی قراری
- گیجی و کاهش هوشیاری
افت شدید قند خون
افت قند خون معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که بیمار بیش از حد داروی دیابت مصرف کرده باشد و یا به مدت طولانی غذا نخورده باشد. عفونت‌ها و بیماری‌ها هم ممکن است باعث افت قند خون شوند. در این رابطه باید به علائم زیر توجه داشت:
- عصبانیت و اضطراب
- لرزش بدن
- تعریق زیاد
- گیجی و کاهش هوشیاری
اقدامات لازم در اورژانس قند خون
علائم قند بالا و افت قند خون شدید به راحتی با هم اشتباه گرفته می‌شوند. بنابراین، در صورت بروز علائم گفته شده، ابتدا باید قند خون بیمار اندازه‌گیری شود و سپس بلافاصله با اورژانس تماس حاصل شود. در صورتی که بیمار در خانه، دستگاه اندازه‌گیری قند ندارد، بلافاصله با احساس علائم ذکر شده، با اورژانس تماس بگیرد.
اگر قند خون بیمار افت کند، باید به سرعت کمی ماده شیرین به فرد داده شود. برای این کار می‌توان از یک شکلات، یک قاشق عسل یا یک لیوان آبمیوه شیرین استفاده کرد. به همین دلیل بهتر است افراد دیابتی همیشه آبنبات با خود به همراه داشته باشند تا در این شرایط در دسترس باشد. با این حال، این مقدار ماده‌ی شیرین تنها برای مدت کوتاهی مؤثر است و حال فرد را بهبود می‌دهد، بنابراین باید هر چه زودتر وعده غذایی مناسب به بیمار دیابتی داده شود.
اگر شدت افت قند بسیار بالاست و این اتفاق چندین بار افتاده است، باید برنامه درمانی بیمار مجدداً بررسی شود و درصورت لزوم تغییر کند. اگر لازم باشد، بنا به تشخیص پزشک بیمار از این به بعد باید دفعات بیشتری برای چکاپ مراجعه کند.
داروها
بیمار باید اطلاعات کافی درباره تمامی داروهای مصرفی خود داشته باشد. درصورتی که بیمار نحوه مصرف دارو را نمی‌داند باید درباره هر یک از داروهای تجویز شده از پزشک خود سؤال کند. این سؤالات شامل:
- چرا این دارو را مصرف می‌کنم؟
- چگونه و چه زمانی آن را مصرف کنم؟
- عوارض شایع دارو چیست؟
کنترل اضطراب
اضطراب شدید یا مزمن می‌تواند قند خون را بالا ببرد. اگر بیمار نمی‌تواند از علل ایجاد کننده استرس اجتناب کند، می‌تواند نحوه واکنش و کنترل اضطراب را یاد بگیرد. نکات زیر می‌تواند کمک کننده باشد:
- خود را با کارهای غیرضروری درگیر نکنید. سعی کنید کمال‌گرا نباشید و بیش از حد کار نکنید.
- برای کارهایی که از آن‌ها لذت می‌برید برنامه‌ریزی کنید؛ مانند ارتباط اجتماعی با دوستان و خانواده، رسیدگی به گل‌ها، خوانندگی یا نواختن موسیقی یا کار با چوب و دیگر فعالیت‌های خلاقانه.
- نگرش مثبتی به زندگی داشته باشید و بر نقاط روشن زندگی تمرکز کنید.
- درباره مسائلی که شما را مضطرب می‌کند با همسر، دوست نزدیک، اعضای خانواده یا مشاور صحبت کنید.
- ورزش کنید. این راه برای کاهش استرس بسیار مؤثر است.
- تکنیک‌های ساده‌ی ریلکس کردن را یاد بگیرید و انجام دهید؛ مانند گوش کردن به موسیقی آرامبخش، نفس عمیق کشیدن، ریلکس کردن عضلات یا مدیتیشن.
کنار آمدن با عوارض دیابت
به مرور زمان، مقادیر بالای قند خون می‌تواند منجر به آسیب اعصاب و عروق کوچک قلب، کلیه و چشم شود. این آسیب‌ها خطر ایجاد عوارض بینایی و حتی کوری و نیز تشدید مشکلات قلبی و کلیوی را به همراه دارند.
عوارض شدیدی که معمولاً به دنبال دیابت ممکن است ایجاد شوند شامل:
- مشکلات قلبی
- مشکلات عروقی مانند تنگ شدن عروق
- آسیب دیدن اعصاب (معمولاً به صورت احساس سوزش، گزگز و بی حسی دست و پا خود را نشان می‌دهد)
- زخم پای دیابتی و آسیب اعصاب پا
- مشکلات چشم (شامل اختلال بینایی یا کوری)
- آسیب کلیوی
- اختلالات نعوظ
بیماری قلبی
بیماری قلبی-عروقی علت اصلی مریضی و مرگ بیماران دیابتی است. از آنجایی که مشکلات قلبی در این افراد بسیار شایع است، پزشک علل دیگری که باعث مشکلات قلبی در این افراد می‌شود مانند سیگار، فشار خون بالا، اضافه وزن، کلسترول بالا و سابقه مشکلات قلبی در خانواده را بررسی می‌کند. اگر کلسترول بیمار دیابتی بالا باشد، پزشک داروهای استاتین تجویزخواهد کرد. این داروها برای بیماران مبتلا به دیابت مؤثرتر از افراد دیگر است.
پیشگیری وکنترل عوامل خطر بیماری قلبی در افراد سالمند مبتلا به دیابت، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این افراد باید به نکات زیر توجه کرد:
- کاهش وزن در صورت لزوم
- افزایش فعالیت جسمی
- ترک سیگار. فواید ترک سیگار در بیماران مبتلا به دیابت به مراتب بیشتر از افراد سالم است، به طوری که ترک سیگار از کنترل فشار خون یا کلسترول برای کاهش خطر مرگ بسیار مؤثرتر است.
مراقبت از پا
دیابت می‌تواند باعث مشکلات عروقی و اختلال در گردش خون شود. این بدان معناست که افراد دیابتی بسیار بیشتر از افراد سالم در معرض زخم جدی در پای خود هستند. متأسفانه این زخم‌های پا می‌تواند در نهایت باعث قطع شدن عضو شود. بنابراین مراقبت از پاها یکی از نکات بسیار مهم در کنترل دیابت به شمار می‌آید.
پزشک باید حداقل یک بار در سال پای بیماران دیابتی را معاینه کند و خود بیمار باید هر روز پای خود را در خانه از جهت ایجاد زخم بررسی نماید. در صورتی که بیمار هر نوع تغییری در پای خود احساس کند و علامتی از آسیب مانند زخم یا تغییر رنگ انگشت پا مشاهده شود، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کند.
علاوه‌براین، بیماران دیابتی باید به طور صحیح از ناخن‌های پا مراقبت کنند تا عفونت ایجاد نشود. در صورتی که بیمار قادر به مراقبت از ناخن‌های خود نیست، باید به متخصص ارجاع داده شود تا راهنمایی‌های لازم را به فرد بدهد.
مراقبت از چشم
مشکلات عروق خونی و گردش خون در دیابت می‌تواند چشم فرد را هم تحت تأثیر قرار دهد. معاینه‌ی کامل چشم توسط متخصص چشم باید به صورت سالیانه یک بار و یا بسته به پیشنهاد پزشک به دفعات بیشتر انجام شود.
دیگر نکات لازم برای مراقبت از بیماران دیابتی
برای آن که فرد مبتلا به دیابت بتواند نحوه پیشرفت عوارض را تشخیص دهد، باید موارد زیر را با راهنمایی پزشک انجام دهد:
- تمامی داروهای مصرفی را که ممکن است باعث افزایش قند شوند با پزشک درمیان بگذارید؛ مانند داروهای مدر یا برخی از داروهای استروئیدی برای درمان آسم یا روماتیسم و آرتروز.
- سالی یک بار آزمایش ادرار بدهید. افزایش پروتئینی به نام آلبومین در ادرار می‌تواند نشانه آسیب کلیوی باشد.
- سالی دوبار به دندانپزشک مراجعه کنید تا از سلامت دندان و لثه‌ها اطمینان پیدا کنید.
- هر سال واکسن آنفلوانزا بزنید. برای زدن واکسن پنوموکوک با پزشک خود مشورت کنید.
- پوست خود را با استفاده از کلاه و لباس از تابش نور آفتاب محافظت کنید و آن را تمیز و مرطوب نگه دارید. در صورت بروز زخم یا کبودی از آن مراقبت کنید تا عفونتی رخ ندهد.