بیماری التهابی روده (IBD:Inflammatory Bowel Disease)، یک اصطلاح کلی برای توصیف اختلالاتی است که موجب ایجاد التهاب مزمن در دستگاه گوارش می‌شوند.
انواع بیماری التهابی روده عبارتند از:
- کولیت زخمی (Ulcerative colitis): این بیماری مسبب ایجاد التهاب دیرپا و زخم در داخلی‌ترین لایه‌ی روده‌ی بزرگ (کولون) و رکتوم می‌باشد.
- بیماری کرون (Crohn’s disease): این نوع از IBD با وجود التهاب در لایه‌ی پوشاننده‌ی مجرای گوارشی که اغلب به بافت‌های عمقی نیز گسترش می‌یابد، مشخص می‌شود.
هر دو بیماری کولیت زخمی و بیماری کرون موجب اسهال شدید، درد‌شکم، خستگی و کاهش وزن می‌شود.
بیماری التهابی روده می‌تواند موجب ناتوانی افراد مبتلا شده و حتی در برخی موارد ممکن است عوارض تهدید کنندهی حیات درپی داشته باشد.
علائم بیماری التهابی روده
علائم بیماری التهابی روده بسته به شدت التهاب و محل وقوع آن،بسیار متفاوت بوده وشامل طیفی از علائم خفیف تا شدید می‌باشد. در این بیماری وجود دوره‌های فعال بیماری -که علائم بیماری قابل مشاهده است- و به دنبال آن یه دوره‌ی بهبود نسبی -رفع علائم یا تعدیل آن‌ها- محتمل است.
علائم شایع و مشترک در بیماری‌های کولیت زخمی و کروان، عبارتتند از:
- اسهال
- تب و خستگی
- کرامپ (انقباضات اسپاسمی دردناک) و درد‌های شکمی
- وجود خون در مدفوع
- کاهش اشتها
- کاهش وزن ناخواسته
زمان مراجعه به پزشک
در صورتی که تغییرات مداومی در عادات روده‌ای رخ دهد، یا هریک از علائم ذکر شده در بالا مشاهده شود، لازم است تا به پزشک مراجعه شود.
بیماری التهابی روده، یک بیماری وخیم است که اگرچه اغلب مهلک و کشنده نیست ولی در برخی از مبتلایان می‌تواند با عوارض تهدید کنندهی حیات همراه باشد.
دلیل دقیق و قطعی بیماری التهابی روده هنوز ناشناخته با‌قیمانده است.
در گذشته اعتقاد بر این بود که رژیم غذایی و استرس از عوامل مستعد کنندهی برای ابتلاء به این بیماری است، لکن اکنون پزشکان معتقدند که این عوامل موجب تشدید بیماری التهابی روده می‌شود، ولی از علل برانگیزاننده‌ی آن نمی‌باشد.
یکی از علل زمینه‌ایِ محتمل برای ایجاد IBD اختلالات عملکردی سیستم ایمنی است. هنگامی که سیستم ایمنی در تلاش برای مبارزه و نابودی باکتری‌ها و ویروس‌های مهاجم است، ممکن است پاسخ‌های ایمنی نامناسب شکل بگیرد که طی آن اجزاء سیستم ایمنی،بطور نامتناسب، سلول‌های سیستم گوارشی را مورد حمله قرار دهند.
همچنین به نظر می‌رسد که ژنتیک و عوامل وراثتی نیز نقشی در ایجاد بیماری التهابی روده داشته باشند. زیرا این بیماری در افرادی که سابقه‌ی خانوادگی ابتلاء به این بیماری را دارند، متداول‌تر است (با شیوع بیشتری رخ می‌دهد). اگرچه شماری از بیماران مبتلاء به IBD، هیچگونه سابقه‌ی خانوادگی نسبت به ابتلا به این بیماری را نشان نمی‌دهند.
ریسک فاکتورهای بیماری التهابی روده
- سن: اغلب افراد مبتلا به بیماری التهابی روده ، این بیماری را در سنین کمتر از ۳۰ سالگی نشان می‌دهدند، هرچند برخی از افراد مبتلا نیز، این بیماری در سنین ۵۰-۶۰ تشخیص داده می‌شود.
- نژاد یا قومیت: اگرچه احتمال ایجاد بیماری در تمامی نژاد‌ها وجود دارد، ولی خطر ابتلا به IBD در جمعیت‌های سفید پوست بیشتر است. قابل توجه است که نژاد یهوده اشکنازی بیشترین خطر را برای ابتلاء خواهند داشت.
- سابقه‌ی خانوادگی: در صورتی که بستگان نزدیک، نظیر: والدین، فرزندان و یا خواهر و/یا برادر، به این بیماری مبتلاء باشند، احتمال ابتلا به IBD افزایش می‌یابد.
- استعمال دخانیات: استعمال دخانیات و سیگار کشیدن مهم‌ترین فاکتور خطر قابل کنترل برای بیماری کرون می‌باشد.
اگرچه استعمال دخانیات برخی محافظت‌هایی را علیه بیماری کولیت زخمی فراهم می‌کند، لکن منافع کلی سلامت بر عدم استعمال آن‌ها تاکید می‌کند.
- دارو‌های ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs): مصرف دارو‌های ضد التهابی غیر استروئیدی، نظیر ایبوپروفن، ناپروکسن و … ، در افراد سالم خطر ابتلاء به بیماری التهابی روده را افزایش داده و در افراد مبتلاء به بیماری التهابی روده موجب وخامت و تشدید بیماری می‌شود.
- محل زندگی: زندگی در کشور‌های صنعتی خطر ابتلاء به IBD را افزایش می‌دهد. بنابراین فاکتورهای محیطی، نظیر رژیم‌های غدایی پرچرب، غذا‌های آماده و … می توانند در ابتلا به بیماری التهابی روده نقش داشته باشند.
افراد ساکن در اقلیم‌های شمالی با بیشترین خطر برای ابتلا به IBD روبه رو هستند.
عوارض بیماری التهابی روده
کولیت زخمی و بیماری کرون عوارضی به همراه دارند که برخی از آن‌ها بین هر دو بیماری مشترک است و در سایر موارد، مختص هر کدام از آن‌ها می‌باشد.
عوارضی که در هر دو بیماری یافت می‌شود، (عوارض مشترک) عبارتند از:
- سرطان کولون: بیماری التهابی روده (کولیت زخمی و بیماری کرون) خطر ابتلا به سرطان کولون را افزایش می‌دهد. دستورالعمل‌ها‌ی غربالگری سرطان کولون به افرادی که از حیث بیماری التهابی روده سالم هستنند، کولونوسکوپی را که بصورت دوره‌ای از ۵۰ سالگی شروع شده و پس از آن هر ۱۰ سال یکبار انجام می‌شود، توصیه می‌کند. در افراد مبتلا به IBD این دوره‌های غربالگری از سنین پایین تر شروع شده و دوره‌های بین آن‌ها نیز کوتاه‌تر می‌باشد. برای اطلاع از کمّ وکیف انجام کولونوسکوپی می‌بایست به پزشک مراجعه شود.
- التهاب پوست، چشم‌ها و مفاصل: برخی از اختلالات، نظیر آرتریت (التهاب مفاصل)، ضایعات پوستی و التهاب چشم‌ها ممکن است طی بیماری IBD ایجاد شود.
- عوارض جانبی دارو‌ها: برخی از داروهایِ مشخص که برای درمان بیماری التهابی روده استفاده می‌شود، با افزایش مختصر خطر ابتلا به برخی از سرطان‌های معیین، همراه است.
همچنین کورتیکواستروئید‌ها می‌توانند با افزایش خطر ابتلا به پوکی استخوان، پرفشاری‌خون و سایر اختلالات همراه باشد. - کلانژیت اسکلوروئیدی اولیه: این عارضه، یک التهاب مزمن مجاری صفراوی می‌باشد که باعث ایجاد اِسکار در مجاری صفراوی شده و به تنگی آن‌ها می‌انجامد. این عارضه به تدریج موجب اختلال عملکردی کبد می‌شود.
- لخته شدن خون: IBD خطر تشکیل لخته‌های نا‌بجا‌ی خون را (ترومبوز) در ورید‌ها و شریان‌ها افزایش می‌دهد.
عوارض اختصاصی بیماری کرون عبارتند از:
- انسداد روده: بیماری کرون تمام ضخامت دیواره‌ی روده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در اغلب موارد، بخش‌هایی از روده می‌توانند ضخیم شده و به تنگی مجرای منجر شود. در این حالت ممکن است انسدادی در حرکت محتویات مجرای گوارشی ایجاد شود. برای خارج کردن بخش متاثر روده به جراحی نیاز است.
- سوءتغذیه: اسهال، درد شکم و کرامپ‌های عضلانی حاصل از بیماری کرون می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در مصرف غذا شده و/ یا در فرآیند جذب مواد غذایی، توسط روده، اختلال ایجاد کند؛ بنحوی که مواد مغذی کافی از غذای مصرف شده جذب نشود.
- زخم: التهاب مزمن می‌تواند به ایجاد زخم‌هایی با دهانه‌ی باز در هرقسمتی از سیستم گوارش منجر شود؛ برای مثال: دهان، مقعد و حتی مناطق تناسلی(پرینه).
- فیستول‌ها: گاهی اوقات زخم‌ها در تمام طول دیواره‌ی روده گسترش یافته و فیستول‌هایی را ایجاد می‌کنند. فیستول‌های مجاور منطقه‌ی مقعد (پری آنال) از متداول‌ترین انواع فیستول‌ها هستنند. در برخی از موارد ممکن است فیستول‌ها عفونی شده و متعاقب آن آبسه تشکیل شود.
(فیستول: فیستول عبارتست از ارتباطات غیرطبیعی بین قسمت‌های مختلف بدن) - شکاف مقعد: این حالت یک پارگی کوچک در بافت‌های اطراف مقعد و یا پوست پوشاننده‌ی آن است که امکان عفونی شدن آن‌ها نیز وجود دارد. این عارضه اغلب با حرکات دردناک روده همراه بوده و ممکن است به فیستول اطراف آنال منجر شود.
عوارض مختص بیماری کولیت زخمی عبارتند از:
- مگاکولون سمی: کولیت زخمی می‌تواند علت زمینه‌ای اتساع و تورم سریع کولون باشد، وضعیت وخیمی که تحت عنوان مگاکولون سمی شناخته می‌شود.
- ایجاد حفره‌ای در کولون (کولون سوراخ شده): کولون سوراخ شده عمدتا متعاقب مگاکولون سمی ایجاد می‌شود، هرچند ممکن است در مواردی به خودی خود نیز ایجاد شود.
- اسهال شدید: اسهال شدید نیز یکی از عوارض اختصاصی بیماری کولیت زخمی است که از دست رفتن آب بدن (دِهیراتاسیون) یکی از فرجام‌های آن خواهد‌بود.
تشخیص بیماری التهابی روده
پزشک ممکن است بیماری را به صورت افتراقی تشخیص دهد، یعنی از طریق رد سایر عللی که می‌توانند مسبب علائم و نشانه‌ها باشد.
برای اطمینان حاصل کردن از تشخیص، ممکن است انجام یک یا تعدادی از تست‌ها و روش‌های تشخیصی زیر لازم باشد.
آزمایش‌های خونی
- آزمایش‌هایی برای بررسی کم‌خونی و عفونت: ممکن است آزمایش‌هایی برای بررسی کم‌خونی و یا وجود یا عدم وجود عفونت‌های باکتریایی و ویروسی تجویز شود.
(کم‌خونی: عبارتست از حالتی که در آن تعداد گلبول‌های قرمز در خون کمتر از یک مقدار معیین است، و این حالت موجب اکسیژن رسانی ناکافی به بافت‌ها می‌شود.) - آزمایش خون مخفی مدفوع: ممکن است یک نمونه‌ی مدفوع از شما تهییه شود و خونی را که به صورت نهان در آن وجود دارد، بررسی کنند.
روش‌های آندوسکوپی
- کولونوسکوپی: این آزمایش اجازه‌ی مشاهده‌ی تمام قسمت‌های کولون را توسط یک لوله‌ی باریک و منعطف که به یک دوربین و چراغ مجهز شده است، می‌دهد. در طی این روش امکان تهییه‌ی یک نمونه‌ی کوچک بافتی (بیوپسی) برای آنالیز آزمایشگاهی، وجود دارد.
گاهی اوقات نمونه‌ی بافتی به تایید تشخیص کمک می‌کند.
- سیگموئیدوسکوپی انعطاف پذیر (Flexible sigmoidoscopy): در طی این روش با استفاده لوله‌ی باریک و منعطف که به یک دوربین و چراغ مجهز شده است، قسمت‌های انتهایی کولون (رکتوم و سیگموئید) را بررسی می‌کنند. اگر کولون بیمار بسیار ملتهب باشد، از این روش به‌جای کولونوسکوپی کامل استفاده می‌شود.
- آندوسکوپی فوقانی: این روش نیز مشابه ۲ روش ذکر شده است، با این تفاوت که در این روش، به بررسی مری، معده و قسمت ابتدایی روده‌ی باریک (دئودنوم) می‌پردازند. هرچند درگیری این نواحی نادر است اما ممکن است بیماری کرون قسمت‌های گفته شده را نیز درگیر کند. در صورت وجود علائمی مانند تهوع، استفراغ، مشکلات در غذا خوردن و درد‌های قسمت فوقانی شکم، انجام این تست توصیه می‌شود.
- آندوسکوپی کپسولی: در برخی موارد، از این تست برای کمک به تشخیص مواردی از بیماری کرون که روده‌ی کوچک را نیز متاثر کرده است، استفاده می‌شود. در طی این روش تشخیصی، شما یک کپسول را که حاوی یک دوربین است می‌بلعید، این کپسول در روده‌ی باریک باز شده و تصاویر حاصل از آن به یک گیرنده که در قسمت کمر فرد نصب شده است، ارسال می‌شود. این دوربین درنهایت ازطریق مدفوع دفع خواهد شد.
- اِنتروسکوپی (=مشاهده و بررسی روده) تسهیل شده با بالون: در صورتی که آندوسکوپی کپسولی، ناهنجاری‌هایی را نشان دهد، ولی تشخیص بیماری همچنان در حاله‌ای از ابهام باشد، از این روش تشخیصی استفاده می‌شود. این روش امکان مشاهده‌ی قسمت‌هایی از روده‌ی باریک را فراهم می کند که بررسی آن‌ها توسط سایر روش‌های اندوسکوپی امکان پذیر نیست.
روش‌های تصویر برداری
- تصویربرداری با اشعه‌ی X : اگر علام بیمار شدید باشد، پزشک برای بررسی و تشخیص عوارض حاصل از بیماری‌های التهابی روده، تصویر برداری استاندارد اشعه‌ی X از ناحیه‌ی شکم را تجویز خواهد نمود.
- توموگرافی کامپیوتری یا سی‌تی اسکن (CT Scan): از این روش برای مشاهده‌ی تمام قسمت‌های روده و همچنین بافت‌های اطراف آن، استفاده می‌شود. در بسیاری از مراکز درمانی، بررسی روده با کمک تصاویر حاصل از سی‌تی اسکن، جایگزین روش تصویر برداری اشعه‌ی X همراه باریم، شده است.
تفاوت تصویربرداری CT با اشعه‌ی X در این است که تصاویر حاصل از CT جزئیات دقیق‌تر و بیشتری از بافت‌ها نشان می‌دهد. - تصویربرداری با تشدید مغناطیسی یا اِم‌آرآی (MRI): در این روش تصویربرداری، برای ایجاد یک تصویر با جزئیات دقیق از بافت‌ها و اندام‌ها از یک میدان مغناطیسی و امواج رادیویی استفاده می‌شود. از اِم‌آرآی بویژه برای ارزیابی فیستول‌های اطراف مقعد (اِم‌آرآی لگنی) یا بررسی روده‌ی کوچک (اِم‌آرآی روده‌ای) استفاده می‌شود.
در اِم‌آرآی برخلاف CT اسکن، تشعشعات مضر وجود ندارد.
درمان بیماری التهابی روده
هدف نهایی مداخلات درمانی در بیماری التهابی روده کاهش التهاب موجود و متعاقب آن کاهش علائم و نشانه‌های حاصل از آن می‌باشد. در بهترین حالت، این مداخلات نه‌تنها موجب تسکین علائم و ناراحتی‌های حاصل از بیماری می‌شود، بلکه بهبودی طولانی مدت و کاهش احتمال وقوع عوارض را در پی خواهد داشت. درمان بیماری التهابی روده می‌تواند به صورت دارو درمانی و یا جراحی باشد.
دارو‌های ضد التهابی
در اغلب موارد، اولین قدم درمانی بیماران بیماری التهابی روده ، تجویز دارو‌های ضد التهابی می‌باشد.
دارو‌های ضد التهابی عبارتند از: کورتیکواستروئید‌ها و آمینوسالیسیلات‌ها از قبیل: مِسالامین، باسالازاید و اوسالازاید.
با توجه به‌اینکه کدام قسمت از کولون شما درگیر شده است، نوع دارو‌ی تجویزی متفاوت است.
دارو‌های سرکوب کنندهی سیستم ایمنی
از این دارو‌ها به طرق مختلف، به منظور سرکوب پاسخ‌های ایمنی که طی آن‌ها واسطه‌های شیمیایی القاء کنندهی التهاب تولید می‌شود، استفاده می‌شود. در برخی از بیماران، استفاده‌ی ترکیبی این دارو‌ها، نسبت به حالت استفاده‌ی منفرد، موثر‌تر واقع می‌شود.
دارو‌های آزاتیوپرین، مرکاپتوپورین، سیکلوسپورین و متوترکسات نمونه هایی از دارو‌های سرکوب کنندهی سیستم ایمنی می‌باشد.
گروهی از دارو‌ها که مهارکننده‌ی فاکتور نکروز دهنده‌ی تومور آلفا (TNF) نامیده می‌شوند, با خنثی کردن پروتیین‌های تولید شده توسط سیستم ایمنی فعالیت می‌کنند. مثال‌هایی از آن‌ها عبارتند از:
اینفلیکساماب، آدالیموماب و گُلیکوماب.
آنتی‌بیوتیک
آنتی‌بیوتیک‌ها در مواقعی که ایجاد عفونت به عنوان یک نگرانی مطرح است ،برای مثال در افراد مبتلاء به بیماری کرون که بیماری قسمت‌های اطراف مقعد را درگیر کرده است،به همراه سایر دارو‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنتی‌بیوتیک‌هایی که بطور رایج تجویز می‌شوند عبارتند از: سیپروفلوکساسین و مترونیدازول.
سایر دارو‌ها و مکمل‌ها
علاوه‌ی بر کنترل التهاب، برخی از دارو‌ها موجب تقلیل و تعدیل علائم و نشانه‌های بیماری می‌شود، لکن قبل از مصرف هرگونه دارو‌ی دارای فروش آزاد، با پزشک خود مشورت کنید.
بر اساس شدت بیماری التهابی روده در بیمار، پزشک ممکن است یک یا برخی از موارد زیر را توصیه کند:
دارو‌های ضد اسهال: مکمل‌های فیبری ازقبیل سایلوم پاودر و متیل سلولوز، با اضافه کردن توده‌‌هایی موجب بهبودی اسهال‌های خفیف تا متوسط می‌شوند. معمولا لوپِرامید برای اسهال‌های شدید ورد استفاده قرار می‌گیرد و اثرات موثری نیز در مهار آن دارد.
مسکن‌ها: برای درد‌های خفیف، معمولا استامینوفن تجویز می‌شود. با این حال محتمل است که مصرف دارو‌هایی نظیر ابوپروفن، ناپروکسن سدیم و دیکلوفنات موجب تشدید بیماری و علائم آن شوند شوند.
مکمل‌های آهن: اگر بیمار خون‌ریزی‌های مزمن روده‌ای داشته باشد، در معرض کم‌خونی ناشی از کمبود آهن قراردارد، که برای جلوگیری از این حالت، مکمل‌های آهن مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مکمل‌های کلسیم و ویتامینD: بیماری کرون و دارو‌های ضد التهابی استروئیدی که برای درمان آن مورد استفاده قرار می‌گیرد، خطر ایجاد پوکی استخوان را افزایش می‌دهد، برای جلوگیری از پوکی استخوان، از مکمل‌های کلسیم که با ویتامینD غنی شده‌اند، استفاده می‌شود.
حمایت تغذیه‌ای
برای درمان بیماری التهابی روده ممکن است پزشک یک رژیم غذایی ویژه که از طریق لوله‌ی غذایی (تغذیه‌ی روده‌ای) یا از طریق تزریق وریدی مواد غذایی (تغذیه‌ی تزریقی) صورت می‌گیرد، استفاده کند. این عمل موجب بهبود کلی تغذیه‌ی شما شده و همچنین به روده‌ی شما اجازه‌ی استراحت می‌دهد. استراحت روده می‌تواند در کوتاه مدت به کاهش التهاب بینجامد.
اگر بیمار به تنگی و یا گرفتگی روده دچار شده باشد، رژیم غذایی کم پسماند (low-residue) توصیه خواهد شد. این رژیم با کاهش مواد غذایی گوارش نیافته و ناپایدار، شانس گیرافتادن این مواد در قسمت‌های تنگ شده انسداد روده حاصل از آن را کاهش می‌دهد.
جراحی
اگر تغییرات رژیم غذایی و سبک زندگی، دارو درمانی و سایر متد‌های درمانی نتوانستند موجب بهبودی و تسکین علائم حاصل از بیماری التهابی روده شوند، آخرین قدم درمانی جراحی خواهد بود.
- جراحی کولیت زخمی: در اغلب موارد جراحی موجب برطرف شدن کامل کولیت زخمی خواهد شد؛ ولی این روش درمانی به معنی برداشتن تمام قسمت‌های کولون و رکتوم می‌باشد. (پروکتوکولِکتومی)
در اغلب موارد، این روش درمانی، پروکتوکولِکتومی، شامل روشی که آن را پیوند زدن (آناستوموز) ایلئوم و مقعد می‌نامند، می‌باشد. جراح در طی این روش از انتها‌ی روده‌ی باریک ساختار کیسه مانندی ساخته و سپس آن را بطور مستقیم به ناحیه‌ی مقعد متصل می‌کند تا به مواد زائد اجازه‌ی دفع دهد.
در تعدادی از بیماران ایجاد کیسه و اتصال آن به ناحیه‌ی مقعد مقدور نمی‌باشد، در عوض جراح یک سوراخ دائمی در شکم ایجاد می کند (سوراخ ایلئال) که مواد ضائد دفعی و گوارش نیافته (مدفوع) از طریق آن عبور کرده و در یک کیسه تجمع یابد. - جراحی بیماری کرون: تقریبا نیمی از افراد مبتلاء به بیماری کولیت زخمی، حداقل به یک جراحی نیاز خواهند داشت. با این‌حال، جراحی به درمان کامل کولیت زخمی نمی‌انجامد.
در طی جراحی، جراح بخش آسیب دیده‌ی مجرای گوارشی را جداکرده، و سپس قسمت‌های سالم آن را مجددا به یکدیگر متصل می‌کند. همچنین از جراحی برای مقاصدی ازجمله، بستن فیستول‌ها و تخلیه‌ی آبسه‌ها استفاده می‌شود.
منافع حاصله از جراحی عموما موقتی می‌باشد و در اغلب موارد بیماری مجددا عود می‌کند؛ بویژه در قسمت‌های مجاور نقطه‌ی اتصال دو قسمت کولون به یکدیگر می‌باشند.
بهترین رویکرد، انجام جراحی به همراه دارو درمانی، به منظور جلوگیری از عود بیماری، می‌باشد.