فتق دیسک به بروز مشکل در یکی از بالشتک‌های لاستیکی (دیسک) بین استخوان‌های (مهره) ستون فقرات اشاره دارد.
دیسک ستون فقرات دارای یک مرکز نرم و ژله مانند (هسته) است که یک لایه خارجی لاستیکی و سخت (حلقه) آن را در برگرفته است. فتق دیسک زمانی رخ می‌دهد که هسته دیسک در اثر پاره شده حلقه بیرون بزند. به فتق دیسک، دیسک پاره شده یا لغزش دیسک نیز گفته می‌شود.
فتق دیسک که ممکن است در هر قسمتی از ستون فقرات رخ دهد، عصب مجاور دیسک را تحت تاثیز قرار می‌دهد. فتق دیسک می‌تواند منجر به بروز درد، بی‌حسی و ضعف در دست‌ها و یا پاها شود. این علائم به ناحیه بروز فتق بستگی دارند.
بسیاری از افراد هیچ یک از نشانه‌های فتق را تجربه نمی‌کنند و عمل جراحی لازمه درمان این مشکل نمی‌باشد.
علائم فتق دیسک
فتق دیسک بیشتر در بخش پایینی ستون فقرات (کمر) رخ می‌دهد. اگرچه احتمال بروز آن در گردن نیز وجود دارد. علائم و نشانه‌ها فتق دیسک به محل قرار گرفتن دیسک و فشار آن به عصب بستگی دارد. فتق دیسک اغلب یک طرف بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- درد دست و پا. درصورتی‌که فتق دیسک در پایین کمر بروز کند؛ فرد در باسن، ران و ساق پا احساس درد شدید خواهد داشت. همچنین ممکن است کف پا و انگشتان را درگیر کند. فتق دیسک گردن نواحی شانه و دست‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گاهی هنگام سرفه، عطسه و حرکت در موقعیت‌های خاص درد ناشی از فتق را به دست‌ها یا پاها سرایت می‌کند. بیماران اغلب از این درد تحت عنوان سوزش یا تیر کشیدن یاد می‌کنند.
- بی‌حسی و مور مور شدن. افرادی که دچار فتق دیسک می‌شوند معمولاً در بخشی از بدن که عصب‌ها تحت تأثیر در آنها قرار دارد مور مور شدن، گز گز کردن و بی حسی را تجربه می‌کنند.
- ضعف. عضلات که با اعصاب تحت فشار، عصب‌رسانی می‌شوند تحت تأثیر فتق تضعیف می‌شوند. این ضعف، تعادل هنگام ایستاده و راه رفتن و همچنین توانایی برداشتن و نگه داشتن اجسام را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
این احتمال وجود دارد که فرد هیچ یک از این علائم را نداشته باشد اما دچار فتق دیسک باشد. در چنین مواردی فتق دیسک تنها در روش تشخیصی عکس‌برداری قابل مشاهده است.
زمان مراجعه به پزشک
درصورتی‌که درد گردن یا کمر به دست‌ها و پاها سرایت کند و یا با بی‌حسی، مورمور شدن و یا ضعف عضلات همراه باشد باید هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کرد.
علل بروز بیماری
فتق دیسک اغلب در نتیجه ساییدگی تدریجی و افزایش سن ایجاد می‌شود و از این رو آن را تخریب دیسک می‌نامند. با افزایش سن دیسک‌ها انعطاف‌پذیری خود را از دست می‌دهند و بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند. به صورتی‌که با کوچک‌ترین چرخش و فشار مستعد پارگی و بیرون زدگی هستند.
بیشتر افراد نمی‌توانند به علت فتق دیسک خود پی ببرند. گاهی اوقات هنگام بلندکردن اجسام سنگین، افراد به جای به کارگیری ماهیچه‌های ران و پا از کمر خود استفاده می‌کنند. این فشار وارده به کمر می‌تواند فتق دیسک را در پی داشته باشد؛ همچنین خم‌شدن و چرخیدن هنگام برداشتن اجسام نیز می‌تواند نتیجه مشابهی را منجر شود. به ندرت حوادثی مانند زمین‌خوردن و واردشدن ضربه به کمر می‌توانند از علل بروز فتق باشند.
عوامل خطر موثر در ابتلا به فتق دیسک
عواملی که خطر بروز فتق دیسک را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- وزن. اضافه وزن فشار زیادی را به دیسک‌های پایین کمر وارد می‌کند.
- شغل. افرادی که شغل آنها فعالیت‌های فیزیکی ثابتی را طلب می‌کند، بیش از دیگران در معرض آسیب‌دیدگی کمر قرار دارند. حرکات ثابت و مکرری مانند بلندکردن، هول‌دادن و کشیدن اجسام و همچنین چرخیدن و خم‌شدن در جهات مختلف خطر بیرون‌زدگی فتق را تا حد زیادی افزایش می‌دهند.
- ژنتیک. برخی افراد به لحاظ ژنتیکی مستعد بروز فتق دیسک هستند.
عوارض فتق دیسک
درست در بالای کمر طناب نخاع به پایان می‌رسد. در ادامه کانال نخاع از یک گروه ریشه‌های عصبی طویل تشکیل شده است که همانند دم اسب در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
به ندرت فتق دیسک می‌تواند تمام کانال نخاع از جمله ریشه‌های عصبی را تحت فشار قرار دهد. گاهی اوقات به منظور پیشگیری از ضعف یا فلج دائمی عمل جراحی اورژانسی انجام می‌شود.
در شرایط زیر فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- شدت یافتن علائم. درد، بی‌حسی یا ضعف ممکن است تا حدی ادامه پیدا کنند که مانع انجام فعالیت‌های روزانه شوند.
- اختلال عملکرد مثانه یا روده. سندرم دم اسبی بی‌اختیاری ادرار و همچنین مشکلات دفع ادرار با وجود مثانه پر را سبب می‌شود.
- بی‌حسی زینی. به مرور زمان بی حسی در عضلات ناحیه داخل ران، پشت پاها و اطراف مقعد (ناحیه زینی) گسترش می‌یابد.
پیشگیری از فتق دیسک
با رعایت نکات زیر می‌توان از بروز فتق دیسک پیشگیری کرد:
- ورزش. تقویت عضلات بالا تنه به پایداری و حفظ ستون فقرات کمک می‌کند.
- حفظ حالت صحیح بدن. رعایت این نکته فشار وارده به ستون فقرات و دیسک‌ها را کاهش می‌دهد. هنگام راه رفتن و نشستن، به ویژه نشستن برای مدت طولانی کمر خود را صاف نگه دارید. اجسام سنگین را به درستی بلند کنید، به جای درگیرکردن کمر از پاها کمک بگیرید.
- حفظ وزن سالم. اضافه‌وزن ستون فقرات و دیسک‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد و با افزایش خطر بروز فتق دیسک همراه است.
- ترک سیگار. از مصرف دخانیات پرهیز کنید.
تشخیص فتق دیسک
طی معاینه پزشک حساسیت کمر را به درد بررسی می‌کند. بیمار روی تخت دراز می‌کشد و پاهای خود را در جهات مختلف حرکت می‌دهد تا پزشک علت درد را شناسایی کند.
گاهی به منظور بررسی مواردی همچون موارد زیر بیمار تحت معاینه عصبی قرار می‌گیرد:
- عکس‌العمل غیرارادی
- قدرت ماهیچه
- توانایی راه رفتن
- درک حس خراشیدن، لمس یا ارتعاش
در بسیاری از موارد تنها شرح حال و معاینه فیزیکی برای تشخیص فتق دیسک کافی است. در مواردی که پزشک بخواهد از تشخیص خود اطمینان حاصل کند یا نیاز باشد عصب‌های تحت تأثیر را بررسی کند، یک یا چند یک از آزمایشات زیر را توصیه می‌کند.
تصویربرداری
- رادیوگرافی. رادیوگرافی فتق یا بیرون زدگی دیسک را نشان نمی‌دهد اما دیگر علل بروز درد را رد می‌کند. عللی همچون عفونت، تومور، مشکلات انحراف ستون فقرات و شکستگی استخوان.
- سی.تی اسکن. دستگاه سی‌تی مجموعه‌ای از اشعه‌های ایکس را از جهات مختلف با یکدیگر ترکیب می‌کند تا تصاویر مقطعی از ستون فقرات و ساختارهای اطراف آن ایجاد کند.
- ام.آر.آی. این روش با به کار گیری امواج رادیویی و یک زمینه مغناطیسی قوی تصاویری از ساختارهای داخلی بدن ایجاد می‌کند. از این آزمایش برای تأیید محل فتق دیسک و همچنین بررسی عصب‌های تحت تأثیر استفاده می‌شود.
- میلوگرام. در این روش قبل از عکس برداری با استفاده از اشعه‌های ایکس، یک ماده رنگی به درون مایع نخاعی تزریق می‌شود. این آزمایش فشار ناشی از فتق دیسک و دیگر مشکلات را بر روی طناب نخاعی و عصب‌ها مشخص می‌کند.
آزمایشات عصبی
با بررسی الکترومیوگرافی (نوار عصب و عضله) و سرعت هدایت عصبی می‌توان عملکرد تکانه‌های الکتریکی را حین حرکت در بافت عصبی ارزیابی کرد که به تعیین موقعیت آسیب عصبی منجر می‌شود.
- بررسی سرعت هدایت عصبی. این آزمایش از طریق الکترودهای قرار گرفته بر روی پوست ماهیچه‌ها و عصب‌ها کار می‌کند و تکانه‌های عصبی الکتریکی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
در واقع این روش تکانه‌های الکتریکی ایجاد شده در سیگنال‌های عصبی را حین عبور جریان از عصب ارزیابی می‌کند.
- الکترومیوگرافی (نوار عصب و عضله). در این روش پزشک یک الکترود سوزنی را به پوست ماهیچه‌های مختلف وارد می‌کند. این آزمایش فعالیت الکتریکی ماهیچه‌ها را هنگام انقباض و استراحت ارزیابی می‌کند.
درمان فتق دیسک
درمان محافظه‌کارانه یعنی اصلاح فعالیت‌های فیزیکی و جلوگیری از انجام فعالیت‌هایی که درد را به همراه دارند و همچنین مصرف دارو علائم این بیماری را در اکثر افراد طی چند روز یا چند هفته بهبود می‌بخشد.
داروها
- مسکن‌های بدون نیاز به نسخه. درصورتی‌که شدت درد بیمار خفیف یا متوسط باشد، پزشک مسکن‌هایی مانند استامینوفن، ایبوپروفن یا ناپروکسن سدیم را تجویز می‌کند.
- تزریق کورتیزون. در شرایطی که درد با داروهای خوراکی تسکین نیابد، پزشک تزریق کورتیکواستروئید به نواحی اطراف اعصاب نخاعی را توصیه می‌کند. با عکس‌برداری از ستون فقرات محل تزریق مشخص می‌شود.
- شل‌کننده‌های عضلانی. این نوع داروها گرفتگی عضلات را از بین می‌برند. خواب‌آلودگی و گیجی از جمله عوارض شایع این بیماری هستند.
- داروهای شبه افيوني (اپيوئيد). این داروها به دلیل عوارض جانبی و احتمال بروز اعتیاد برای درمان فتق دیسک تجویز نمی‌شوند. گاهی درصورتی‌که درد بیمار به هیچ طریقی تسکین نیابد پزشک مصرف کوتاه مدت این داروها را تجویز می‌کند. از جمله این داروها می‌توان به کدئین یا داروی ترکیبی از استامینوفن و اکسی کدون اشاره کرد. عوارض این داروها عبارتند از خواب‌آلودگی، حالت تهوع، گیجی و یبوست.
فیزیوتراپی
ممکن است پزشک به منظور بهبود درد جلسات فیزیوتراپی را توصیه کند. فیزیوتراپیست فعالیت‌های ورزشی و حالت‌های فیزیکی کاهش‌دهنده درد فتق دیسک را به بیمار آموزش می‌دهد تا درد آن را به حداقل برساند.
عمل جراحی
تعداد اندکی از مبتلایان به فتق دیسک نیاز به عمل جراحی دارند. در شرایطی که درمان محافظه‌کارانه بعد از گذشت شش ماه نتواند علائم بیمار به ویژه علائم زیر را بهبود بخشد پزشک عمل جراحی را توصیه می‌کند.
- عدم کنترل درد
- ضعف یا بی‌حسی
- به سختی راه‌رفتن یا ایستادن
- از دست دادن کنترل مثانه یا روده
تقریباً در تمامی موارد جراحان تنها بخش بیرون زدگی دیسک را برمی‌دارند. به ندرت تمام دیسک باید برداشته شود. در چنین مواردی با یک پیوند استخوانی مهره‌ها دوباره کنار هم قرار می‌گیرند.
بهبود با عمل جراحی فیوژن استخوان ماه‌ها به طول می‌انجامد. در این عمل به منظور ثابت نگه داشتن ستون فقرات یک ابزار فلزی در آن جای گذاری می‌شود. به ندرت پزشک کاشت دیسک مصنوعی را پیشنهاد می‌دهد.
درمان‌های خانگی و سبک زندگی
- همراه با مصرف دارو پزشک راه کارهای زیر را به بیمار توصیه می‌کند:
- از کیسه آب‌گرم و کیسه یخ استفاده کنید. در روزهای نخست کیسه یخ درد و التهاب را کاهش می‌دهد . پس از چند روز استفاده از کیسه آب گرم را آغاز کنید چرا که درد را تسکین می‌بخشد.
- زیاد در رخت خواب نمانید. زیاد ماندن در رخت خواب سفت شدن عضلات و ضعیف شدن ماهیچه‌ها را در پی دارد و روند بهبود شما را با مشکل رو به رو می‌کند. بهترین راه این است که بعد از 30 دقیقه استراحت از جای خود برخیزد، قدم بزنید یا کارهای سبک روزانه خود را انجام دهید. از انجام فعالیت‌هایی که درد را شدت می‌بخشند خودداری کنید.
- فعالیت‌های روزانه خود را از سر بگیرید. اجازه دهید درد در انجام فعالیت‌های روزانه شما را راهنمایی کند. حرکت‌های آهسته و کنترل‌شده داشته باشید؛ به ویژه زمانی‌که به سمت جلو خم می‌شوید یا جسمی را بلند می‌کنید.
درمان‌های جایگزین
برخی از روش‌های درمانی مکمل و جایگزین به کاهش درد مزمن کمر کمک می‌کنند. به عنوان مثال:
- طب سوزنی. اگرچه درد را به طور کامل از بین نمی‌برد و نتیجه قطعی ندارد اما به نظر می‌رسد که درد کمر و گردن را کاهش می‌دهد.
- ماساژ. این درمان دستی کمر درد مزمن را برای مدت کوتاهی تسکین می‌بخشد.