ضربه مغزی نوعی آسیب تروماتیک به مغز است که عملکرد آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اثرات آن معمولاً موقتی است اما می‌تواند شامل سردرد و مشکلاتی با تمرکز، حافظه، تعادل و هماهنگی باشد.
ضربات مغزی معمولاً با وارد آمدن ضربه به سر ایجاد می‌شوند. وارد آمدت تکان شدید به سر و قسمت فوقانی بدن نیز می‌تواند موجب ضربه مغزی شود.
برخی از ضربات مغزی موجب از دست رفتن هوشیاری می‌شوند اما بیشتر آن‌ها چنین نیستند. حتی امکان ایجاد ضربه مغزی بدون متوجه شدن آن وجود دارد. ضربات مغزی به طور ویژه‌ای در ورزش‌های پربرخورد مثل فوتبال رایج اند. بیشتر افراد با بهبود کامل از پس این عارضه برمی‌آیند.
علائم ضربه مغزی
علائم و نشانه‌های ضربه مغزی می‌تواند نامحسوس بوده و بلافاصله خود را نشان ندهد. این نشانه‌ها شاید برای روزها، هفته‌ها و حتی بیشتر به طول بیانجامند.
نشانه‌ی شایع پس از آسیب تروماتیک مغزی تصادمی، سردرد، از دست دادن حافظه و گیجی است. فراموشی معمولاً در مورد اتفاقی است که ضربه مغزی را باعث شده؛ علائم و نشانه‌های ضربه مغزی شاید شامل موارد زیر باشد:
- سردرد یا حس فشار درون سر
- از دست دادن موقتی هوشیاری
- گیجی، احساسِ بودن در مه
- فراموشی درمورد واقعه‌ی تروماتیک
- سرگیجه یا “دیدن ستاره”
- صدای زنگ در گوش‌ها
- حالت تهوع
- استفراغ
- گفتار گنگ
- تأخیر در پاسخ دادن به سوالات
- حالت خیره و گیج
- خستگی
شاید برخی نشانه‌ها بلافاصله دیده شوند. بقیه شاید تا روزها پس از آسیب به تأخیر بیافتند؛ مثل:
- شکایت در مورد تمرکز و حافظه
- کج‌خلقی یا دیگر تغییرات شخصیتی
- حساسیت به نور و صدا
- اختلالات خواب
- مشکلات تنظیم روانی و افسردگی
- اختلالات چشایی و بویایی
نشانه‌ها در کودکان
آسیب به سر در بین کودکان کوچک‌تر بسیار شایع است اما تشخیص ضربه مغزی در نوزادان و کودکان نوپا دشوار می‌باشد؛ چون نمی‌توانند احساس خود را بیان کنند. سرنخ‌های ضربه مغزی در کودکان شاید شامل موارد زیر باشد:
- حالت خیره و گیجی ظاهری
- بی‌علاقگی و خستگی سریع
- کج‌خلقی و دمدمی‌مزاجی
- از دست دادن تعادل و راه رفتن غیرثابت
- گریه‌ی بیش از حد
- تغییر در الگوی خوراک و خواب
- فقدان جذابیت اسباب‌بازی‌های موردعلاقه
زمان مراجعه به پزشک
در صورت مشاهده‌ی موارد زیر در طول یک یا دو روز به پزشک مراجعه کنید:
- خود یا کودکتان آسیب به سر تجربه کرده باشید، حتی اگر موقعیت اورژانسی نباشد
آکادمی پزشکی اطفال آمریکا پیشنهاد می‌کند که در صورت جدی بودن ضربه آن را به پزشک کودکتان اطلاع دهید.
اگر علائم و نشانه‌های آسیب در کودک وجود نداشت، آگاه باشد، نرمال حرکت کند و به شما پاسخ دهد، احتمالاً آسیب مورد نظر نیاز به تست در آینده ندارد.
در این مورد، اگر کودک تمایل به چزت زدن داشت، اشکالی ندارد که اجازه دهیم تا بخوابد. اگر علائم نگران‌کننده‌ای بعداً به‌وجود آمدند، به دنبال مراقبت اورژانسی باشید.
در صورت مشاهده‌ی نشانه‌های زیر در کودکان یا بزرگسالان پس از آسیب به سر به دنبال فوریت‌های پزشکی باشید:
- استفراغ مکرر
- از دست دادن هوشیاری برای بیش از 30 ثانیه
- سردردی که بدتر شود
- تغییر در رفتار؛ مثل کج‌خلقی
- تغییر هماهنگی بدنی، مثل سکندری خوردن یا دست‌وپا چلفتی به نظر آمدن
- گیجی در جهت‌یابی؛ مثل دشواری در تشخیص افراد یا مکان‌ها
- گنگی در حرف زدن یا دیگر تغییرات گفتاری
نشانه‌های دیگر شاید شامل موارد زیر باشند:
- تشنج
- اختلالات بینایی یا چشم، مثل مردمک بزرگ‌تر از حالت عادی (گشادشده) یا نابرابری در اندازه‌ی دو مردمک
- سرگیجه‌ی ادامه‌دار یا راجعه
- دشواری آشکار در عملکرد ذهنی یا هماهنگی بدنی
- نشانه‌هایی که رفته‌رفته بدتر می‌شوند.
- ضربه‌های بزرگ یا کبودی در نواحی به‌غیر از پیشانی در کودکان، به‌ویژه در نوزادان زیر 12 ماه
ورزشکاران
هیچ وقت در صورت مشاهده‌ی نشانه‌های ضربه مغزی، تا قبل از معاینه‌ی پزشکی، به ورزش یا فعالیت شدیدی که داشتید ادامه ندهید. کودکان و نوجوانان در چنین وضعیتی باید توسط درمانگر ماهر در مدیریت ضربات مغزی اطفال ارزیابی شوند. همچنین ورزشکاران بزرگسال، کودک یا نوجوان، در همان روز حادثه نباید دیگر فعالیت ورزشی داشته باشند.
علل ضربه مغزی
مغز ما توسط مایع مغزی‌نخاعی از تکان‌ها و ضربات عادی روزمره مصون می‌ماند. ضربه‌ای سخت به سر و گردن یا قسمت بالای بدن می‌تواند موجب برخورد مغز و جمجمه شود.
شتاب ناگهانی یا کاهش سرعت سر به موجب وقایعی مانند تصادف خودرو یا تکان ناگهانی نیز می‌تواند موجب آسیب مغزی شود. این آسیب‌ها عملکرد مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ معمولاً برای دوره‌ای مختصر که نتیجه‌ی آن علائم و نشانه‌های ضربه مغزی خواهد بود.
این نوع از آسیب مغزی به خونریزی در اطراف مغز می‌انجامد که موجب نشانه‌هایی مثل خواب‌آلودگی و گیجی می‌شود. این نشانه‌ها شاید بلافاصله یا بعد از حادثه رخ دهند. چنین خونریزی‌هایی درون مغز می‌توانند کشنده باشند. به همین دلیل باید هر کسی که آسیب مغزی دیده مورد پایش قرار بگیرد.
عوامل خطر
فعالیت‌ها و عواملی که شاید خطر ضربه مغزی را افزایش دهند عبارتند از:
- سقوط کردن؛ مخصوصاً در کودکان کم‌سن‌وسال و بزرگسالان مسن
- شرکت در ورزش‌های پرخطر، مثل فوتبال آمریکایی، هاکی، فوتبال، راگبی، بُکس یا دیگر ورزش‌های پربرخورد
- شرکت در ورزش‌های پرخطر بدون تجهیزات ایمنی مناسب و سرپرست
- تصادفات وسائل نقلیه
- تصادفات عابرین پیاده و دوچرخه‌سواران
- سربازی در وضعیت جنگی
- قربانی سوءاستفاده‌ی بدنی
- داشتن سابقه‌ی قبلی ضربه مغزی
عوارض ضربه مغزی
عوراض بالقوه‌ی ضربه مغزی شامل موارد زیر می‌شود:
- سردردهای پس از ضربه: برخی افراد چند هفته تا چند ماه پس از آسیب دچار سردرد می‌شوند.
- سرگیجه پس از ضربه: برخی افراد حتی هفته‌ها و ماه‌ها پس از حادثه سرگیجه تجربه می‌کنند.
- سندرم پس از ضربه مغزی: برخی افراد نشانه‌هایی مثل، سردرد، سرگیجه و دشواری‌هایی در فکر کردن چند روز پس از ضربه مغزی نشان می‌دهند. نشانه‌ها شاید تا چند هفته یا چند ماه ادامه داشته باشد.
- اثرات جمع‌شونده‌ی آسیب‌های چندگانه‌ی مغزی: امکان دارد برخی افراد که سابقه‌ی چندین ضربه مغزی را دارند نشانه‌ها و اختلالات بیشتری داشته باشند. این زمینه مورد تحقیق است.
- سندرم برخورد دوم: این مورد نادر است ولی اگر قبل از برطرف شدن علائم و نشانه‌های ضربه مغزی اولیه، حادثه‌ی مشابه دیگری رخ دهد؛ معمولاً مغز به صورت کشنده‌ای متورم می‌شود.
ضربه مغزی سطوح مواد شیمیایی مغز را تغییر می‌دهد. تقریباً یک هفته تا ثابت شدن سطح مواد زمان لازم است ولی این زمان برای همه یکی نیست. برای ورزشکاران بسیار مهم است که پس از بروز علائم و نشانه‌های آسیب اولیه دوباره به فعالیت خود برنگردند.
تشخیص ضربه مغزی
پزشک با ارزیابی علائم و نشانه‌ها، بازبینی سابقه‌ی پزشکی و هدایت یک سری معاینه‌ی عصبی کار را شروع خواهد کرد. علائم و نشانه‌های ضربه مغزی شاید چند ساعت تا چند روز پس از آسیب خود را نشان ندهند.
تست‌هایی که پزشک به این منظور پیشنهاد می‌دهد:
معاینه‌ی عصبی
پس از پرسش سؤال‌های جزئی درباره‌ی آسیب اتفاق افتاده، پزشک معاینه‌ی عصبی انجام خواهد داد. این ارزیابی شامل بررسی موارد زیر است:
- بینایی
- شنوایی
- قدرت و حس
- تعادل
- هماهنگی
- رفلکس‌ها
تست‌های شناختی
پزشک شاید برخی تست‌ها را برای ارزیابی مهارت‌های تفکری و شناختی در طول معاینه‌ی عصبی انجام دهد. عواملی که شاید مورد آزمون قرار بگیرند عبارتند از:
- حافظه
- تمرکز
- ناتوانی در یادآوری اطلاعات
تست‌های تصویربرداری
تست‌های تصویربرداری شاید برای برخی افراد با نشانه‌هایی مثل سردردهای شدید، تشنج‌ها، استفراغ مکرر یا نشانه‌هایی که بدتر می‌شوند، صورت پذیرد. این تست‌ها تعیین خواهد کرد که آسیب شدید بوده و موجب خونریزی و تورم شده است یا نه.
- برش‌نگاری کامپیوتری (CT) اسکن کرانیال تست استاندارد برای ارزیابی مغز دقیقاً پس از آسیب است.
- تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) شاید برای تشخیص تغییرات در مغز به منظور تشخیص عوارضی که پس از ضربه مغزی اتفاق افتاده‌اند، انجام می‌شود.
تحت نظر بودن
شاید نیاز باشد شب حادثه بستری شوید. اگر پزشک به تحت نظر بودن در خانه رضایت داد، فردی باید حداقل 24 ساعت حواسش به بیمار باشد تا در صورت بدتر شدن نشانه‌ها به پزشک خبر دهد. شاید نیاز باشد فرد مراقب به طور منظم بیمار را از خواب بیدار کند تا از بیداری نرمال او مطمئن شود.
درمان ضربه مغزی
استراحت بهترین کاری است که می‌توان برای کمک به بازیابی از ضربه مغزی انجام داد. پزشک استراحت بدنی و ذهنی را توصیه خواهد کرد.
به این معنا که از هر کاری که موجب بدتر شدن نشانه‌ها شود؛ مثل زور زدن فیزیکی، ورزش یا هر حرکت شدید دیگری باید پرهیز کرد تا زمانی که این حرکات محرک نشانه‌ها نباشند.
استراحت همچنین باید شامل محدود کردن فعالیت‌هایی باشد که نیازمند تفکر و تمرکز ذهنی اند؛ مثل انجام بازی‌های ویدئویی، تماشای تلویزیون، انجام تکالیف مدرسه، خواندن، نوشتن یا استفاده از کامپیوتر؛ در صورتی که این فعالیت‌ها نشانه‌های شما را بدتر می‌کنند.
پزشک معمولاً توصیه می‌کند مدت ساعات کاری یا تحصیلی کم شود، در طول روز استراحت کافی وجود داشته باشد یا در طول بهبودی از ضربه مغزی زیاد فعالیت در مدرسه انجام نگیرد. با بهبود نشانه‌ها، شاید تدریجاً فعالیت‌هایی که فکر کردن را درگیر می‌کنند؛ مثل انجام تکالیف مدرسه یا کاری، بیشتر شوند.
پزشک به شما خواهد گفت چه موقعی مناسب برای شروع فعالیت فیزیکی سبک است. برخی اوقات، به بیمار اجازه داده می‌شود تا فعالیت سبک بدنی داشته باشد؛ مثل استفاده از دوچرخه‌ی ثابت یا پیاده‌روی سبک، حتی قبل از برطرف شدن کامل نشانه‌ها. بنابراین دیگر این فعالیت‌ها نشانه‌های شما را بدتر نخواهند کرد.
نهایتاً، با حل شدن تمام علائم و نشانه‌ها پزشک طرح‌هایی برای چگونگی شروع دوباره‌ی فعالیت ورزشی ارائه خواهد داد. بازگشت سریع به سمت ورزش می‌تواند خطر ضربه مغزی ثانویه و آسیب بالقوه کشنده‌ی مغزی را افزایش دهد.
برای سردردها، مسکن‌هایی مثل استامینوفن را امتحان کنید. از مصرف مسکن‌هایی مثل ایبوپروفن و آسپرین بپرهیزید؛ چون این داروها خطر خونریزی را افزایش می‌دهند.
پیشگیری از ضربه مغزی
- استفاده از تجهیزات محافظتی در ورزش‌ها و سایر فعالیت‌های تفریحی
- بستن کمربندهای ایمنی
- برطرف کردن خطرات بالقوه در منزل؛ مثل نصب نرده
- محافظت از کودکان
- ورزش منظم برای تقویت عضلات پا و تعادل
- آمورش افراد درباره‌ی ضربه مغزی